Door Victor Evink
Stel je eens voor: je loopt door een moderne slimme stad. De gebouwen reageren op het weer, verkeerslichten passen zich automatisch aan op basis van verkeersstromen, en digitale systemen verzamelen continu gegevens om diensten te optimaliseren. Is deze stad ontworpen vanuit het idee dat efficiëntie boven alles gaat? Of staat menselijke interactie en welzijn centraal? Of misschien ecologie en duurzaamheid? Achter elk ontwerp schuilt een fundamentele kijk op wat waardevol is – een waardenparadigma.
De toekomst is geen vaststaand doel
De toekomst is een veranderend landschap dat gevormd wordt door onze percepties, verhalen en acties. Hoe we ons morgen voorstellen, beïnvloedt de keuzes die we vandaag maken en stuurt zo subtiel de loop van de geschiedenis. Science fiction, speculatief ontwerp en worldbuilding zijn niet alleen creatieve oefeningen, het zijn instrumenten om mogelijkheden te verkennen, ideeën te testen en zelfs de zaden van echte verandering te planten.
In mijn eerdere artikelen, Toekomstplanten en Toekomsten, meervoud én werkwoord, onderzocht ik hoe fictie de werkelijkheid vormgeeft en hoe we kunnen navigeren door de onbepaaldheid van meerdere toekomsten. In mijn nieuwe artikel Tending Ambitopias op Substack ga ik verder waar de vorige eindigden. Hier ga ik dieper in op waardenparadigma’s, ambitopische science-fiction en hoe ik deze concepten heb toegepast in mijn werk met filmmaker Emilia Tapprest voor Liminal Vision.
Twee contrasterende visies op de slimme stad, gegenereerd door ChatGPT. Links: een stad ontworpen voor centrale efficiëntie met surveillance en automatisering. Rechts: een stad gebouwd voor gemeenschaps-autonomie met participatief ontwerp en biomimetische infrastructuur. Zulke vereenvoudigde tegenstellingen bevatten vaak een subtiele “dystopie versus utopie”-ondertoon.
Waardenparadigma’s begrijpen: Van theorie naar praktijk
Waardenparadigma’s zijn, simpel gezegd, onze diepgewortelde overtuigingen over wat een goed leven en een goede samenleving betekenen. Het zijn de basisaannames die bepalen hoe we denken over moraliteit, menselijke natuur en hoe we samen zouden moeten leven.
Je kunt waardenparadigma’s zien als een myceliumnetwerk onder een bos. Net zoals deze onzichtbare schimmeldraden voedingsstoffen transporteren, verbindingen leggen tussen bomen en het hele ecosysteem beïnvloeden, vormen waardenparadigma’s de onderliggende structuur die bepaalt wat boven de grond zichtbaar is – van technologie tot instituties sociale gebruiken. Ze zijn vaak onzichtbaar maar hebben diepgaande en verreikende gevolgen voor de wereld die we creëren.
Voor organisaties en professionals biedt dit perspectief concrete handvatten voor beslissingen in het hier-en-nu:
- Bij projectontwikkeling: Op welk waardenparadigma is je aanpak gebaseerd? Sluit dit aan bij de waarden van je doelgroep of stakeholders?
- Bij teamconflicten: Als je team verdeeld is over een oplossing, liggen er misschien verschillende waardenparadigma’s aan ten grondslag die expliciet gemaakt moeten worden
- Bij trendanalyse: Als je naar ontwikkelingen in je branche kijkt, welke waardenparadigma’s drijven deze veranderingen en hoe positioneer jij je daartoe?
In een tijd van snelle verandering en toenemende complexiteit helpt het begrijpen van waardenparadigma’s je om conflicten te ontrafelen, betere beslissingen te nemen en innovatie bewuster te sturen. Veel meningsverschillen over technologie, beleid of strategie zijn in wezen botsingen tussen verschillende waardenparadigma’s. Door deze diepere structuren zichtbaar te maken, kun je voorbij de symptomen kijken en tot de kern van visieverschillen doordringen.
Waardeparadigma’s in actie
Waardeparadigma’s zijn overal om ons heen, en vaak vormen ze de basis van toekomstige verdeeldheid, die onzichtbaar blijft zolang verschillen kunnen worden overstegen voor het belang van een gemeenschappelijk doel. Neem bijvoorbeeld de klimaatbeweging. Op het eerste gezicht lijkt het een verenigd front met een gedeelde agenda. Maar zodra het aankomt op concrete beslissingen over hoe we klimaatverandering aanpakken, komen de onderliggende waardenverschillen aan het licht:
- Technologische oplossingen: Sommigen geloven in grootschalige geo-engineering, kernenergie of industriële mega-projecten voor duurzame energie die bestaande consumptiepatronen in stand kunnen houden
- Sociale transformatie: Anderen zien degrowth-initiatieven als essentieel, waarbij welvaart wordt geherdefinieerd voorbij het steeds meer willen hebben en kopen
- Beleidshervorming: Weer anderen focussen op internationale wet- en regelgeving of andere institutionele hervormingen, aangepast op wereldwijde uitdagingen
- Spirituele vernieuwing: En een groep ziet al het voorgaande als zinloos zonder een fundamentele, innerlijke transformatie van ons bewustzijn en de relatie met onszelf, ons lichaam, de planeet en de kosmos
Wat lijkt op tactische meningsverschillen, weerspiegelt vaak diepere filosofische kloven over de relatie van de mensheid met technologie, natuur en elkaar. Deze verborgen waardeparadigma’s begrijpen is essentieel voor het vinden van betekenisvolle wegen vooruit.
Schijnbaar verenigde bewegingen splitsen na verloop van tijd uiteen vanwege verborgen waardentegenstellingen. Klimaatactie begint als gemeenschappelijk doel maar versplintert zodra concrete keuzes gemaakt moeten worden, waardoor onderliggende waardenverschillen zichtbaar worden.
De tuin van mogelijkheden: Van inzicht naar actie
In mijn onderzoeksproject Embodied Ambitopias gebruiken Emilia en ik zelf het concept van waardenparadigma’s om fictionele toekomvisies in te beelden en om ze met elkaar te vergelijken. In plaats van één “juiste” visie of richting voor te schrijven, bieden we een speelveld van mogelijke ambitopische toekomsten – hoopvol en haalbaar, maar gedreven door behoorlijk verschillende waardenparadigma’s.
1. Dolphin Waves: Ludified Surveillance Capitalism
Een samenleving waarin “spel” “werk” heeft vervangen als economisch fundament. In deze wereld genereren mensen waarde door simpelweg te spelen en plezier te hebben, terwijl hun bewegingen, emoties en interacties continu worden vastgelegd als trainingsdata voor AI-systemen. Luxueuze speel-campussen vormen de fysieke manifestatie van een economie waarin lichamelijke expressie en entertainment zijn getransformeerd tot waardevolle grondstoffen.
De kernvraag: Als economische participatie synoniem wordt met spel, zou dat vrijheid betekenen, of is het gewoon een aangenamere vorm van extractie?
2. Dragonfly: Posthumanist Ecosystem Design
Een post-democratische samenleving waarin bestuur is gemodelleerd naar ecologische principes. AI-systemen bemiddelen tussen verschillende soorten – mensen, dieren, planten en ecosystemen – als volwaardige belanghebbenden. Geavanceerde technologieën voor soort-overschrijdende communicatie, alomtegenwoordige omgevingssensoren en ecologische monitoring zijn samengevloeid in een governance-model waarin besluitvorming niet langer een exclusief menselijk privilege is. In plaats daarvan wordt het een co-creatie tussen mensen, AI en de natuur, gericht op harmonie en duurzame integratie, waarbij data niet primair economische waarde heeft maar dient als fundament voor het oplossen van collectieve uitdagingen.
De kernvraag: Als AI-gestuurde governance langetermijn-duurzaamheid en ecologische harmonie oplevert, rechtvaardigt dit dan het herzien van menselijke autonomie als centraal principe?
3. Project Gecko: Embodied Liquid Democracy
Een gedecentraliseerd netwerk van ecodorp-achtige gemeenschappen waar liquid democracy via protocollen die geworteld zijn in het lichaam zelf. Geïnspireerd door inzichten uit trauma-healing en bewegingstherapie, vertrekt Project Gecko vanuit het principe dat diepgaande maatschappelijke transformatie niet van bovenaf kan worden opgelegd, maar via lichamelijke ervaringen moet worden verankerd. Oude bewegingspraktijken zijn verweven met nieuwe technologie, waarbij participatie in besluitvorming verloopt via belichaamde protocollen en bewuste dans. Digitale interacties worden fundamenteel gekoppeld aan fysieke handelingen, waardoor de wijsheid van het lichaam wordt erkend als essentiële bron van collectieve intelligentie.
De kernvraag: Kan een democratie die geworteld is in lichamelijke wijsheid en gedeelde fysieke ervaring een diepere vorm van gemeenschap en ecologisch bewustzijn cultiveren dan systemen die voornamelijk op abstracte, cognitieve interacties zijn gebaseerd?
Filmbeelden van Dolphin Waves (links), Dragonfly (midden) en Project Gecko (rechts). De film die Emilia en ik hebben gemaakt naar aanleiding van het onderzoek, nodigt je uit om deze werelden te ervaren. Film kan een goede manier zijn om mogelijke toekomsten “voelbaar” te maken. (Met dank aan nvisible.studio)
We hopen dat concrete, “terugspelbare” toekomstbeelden zoals deze, kunnen gaan fungeren als kompaspunten op een mistige zee van mogelijkheden. Net zoals zeevaarders vroeger navigeerden op vuurtorens en sterrenbeelden, bieden deze toekomstbeelden referentiepunten om hedendaagse ontwikkelingen mee te duiden. Dystopische science-fiction klassiekers als 1984, Brave New World en The Terminator hebben lang als waarschuwingsbakens gediend, maar we hebben dringend behoefte aan hoopvollere alternatieven die verder gaan dan alleen kritiek – alternatieven die ook concrete paden voorwaarts verlichten.
Zoals ik beschreef in Toekomstplanten, is de toekomst als een tuin die verzorgd moet worden. Sommige ideeën ontkiemen snel in de huidige omstandigheden; andere hebben andere voorwaarden of veel extra aandacht nodig om te gedijen. De vraag is niet alleen welke toekomsten mogelijk zijn, maar welke we actief willen cultiveren.
Benieuwd naar meer? Volg me op Substack voor meer van dit soort ideeën en hoe ze kunnen worden toegepast in je werk en organisatie.
